موضع روسیه در قبال ایران (وضعیت روابط ایران و روسیه)
روابط ایران و روسیه، به‌عنوان یکی از مهمترین پیوندهای ژئوپلیتیکی منطقه، از گذشته‌ای پر فراز و نشیب برخوردار بوده و در سال‌های اخیر به دلیل تحولات جهانی و منطقه‌ای، وارد مرحله‌ای جدید و پیچیده شده است. این رابطه که ریشه در تعاملات تاریخی از دوران صفویه دارد، در عصر مدرن تحت تأثیر عوامل متعددی مانند تحریم‌های غربی، جنگ اوکراین، و تحولات خاورمیانه قرار گرفته است.
از یک سو، همکاری‌های استراتژیک در حوزه‌های دفاعی، اقتصادی و سیاسی، دو کشور را به شرکای کلیدی تبدیل کرده، و از سوی دیگر، تفاوت در منافع ملی و رویکردهای عمل‌گرایانه روسیه، گاهی به تردیدهایی در مورد عمق این همکاری‌ها منجر شده است.
در سال ۱۴۰۴ (۲۰۲۵ میلادی)، روابط ایران و روسیه با امضای توافق‌نامه مشارکت راهبردی ۲۰ ساله به نقطه عطفی رسیده است. این توافق که در دیدار رؤسای جمهور دو کشور، مسعود پزشکیان و ولادیمیر پوتین، در کرملین امضا شد، حوزه‌های گسترده‌ای از همکاری، از جمله دفاع، تجارت، انرژی و فناوری را در بر می‌گیرد.
با این حال، موضع روسیه در قبال ایران، به‌ویژه در مواجهه با تحولات حساس مانند جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل در ژوئن ۲۰۲۵، نشان‌دهنده رویکردی محتاطانه و عمل‌گرایانه است که پرسش‌هایی درباره تعهدات مسکو به تهران ایجاد کرده است. این مقاله به بررسی موضع کنونی روسیه در قبال ایران، عوامل مؤثر بر روابط دوجانبه، و چشم‌انداز آینده این همکاری‌ها می‌پردازد.
تاریخچه روابط ایران و روسیه: از گذشته تا امروز
روابط ایران و روسیه به سال ۱۵۲۱ میلادی، در دوران صفویه، بازمی‌گردد، زمانی که اولین تماس‌های دیپلماتیک بین دو کشور برقرار شد. در قرن نوزدهم، جنگ‌های ایران و روسیه (1804-1813 و 1826-1828) منجر به از دست رفتن بخش‌های وسیعی از قلمرو ایران، از جمله قفقاز جنوبی، و امضای عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای شد. این دوره، تصویری از روابط نابرابر و سلطه‌جویانه روسیه را در ذهن ایرانیان حک کرد. در قرن بیستم، پس از انقلاب اکتبر و تأسیس اتحاد جماهیر شوروی، روابط دو کشور با امضای پیمان مودت در سال ۱۲۹۹ (1921) وارد فاز جدیدی شد که امتیازات استعماری دوره تزاری را لغو کرد. با این حال، حضور نظامی شوروی در ایران طی جنگ جهانی دوم و حمایت از برخی جریانات سیاسی، روابط را پیچیده‌تر کرد.
در دوران جمهوری اسلامی، روابط ایران و روسیه تحت تأثیر سیاست‌های ضدآمریکایی هر دو کشور، به‌ویژه پس از تحریم‌های غربی، به سمت همکاری‌های استراتژیک حرکت کرد. جنگ اوکراین (2022) و حمایت نظامی ایران از روسیه، این روابط را تقویت کرد، اما موضع محتاطانه روسیه در جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل (13 تا 24 ژوئن ۲۰۲۵) نشان داد که مسکو همچنان منافع خود را در اولویت قرار می‌دهد. این تاریخچه نشان می‌دهد که روابط دو کشور همواره بین همکاری و رقابت در نوسان بوده است.
موضع کنونی روسیه در قبال ایران
۱. همکاری‌های استراتژیک و توافق ۲۰ ساله
در ژانویه ۲۰۲۵، امضای توافق‌نامه مشارکت راهبردی ۲۰ ساله بین ایران و روسیه، که شامل ۴۷ بند و پوشش بیش از ۳۰ حوزه از جمله دفاع، تجارت، انرژی، حمل‌ونقل، کشاورزی، فرهنگ و فناوری بود، نقطه عطفی در روابط دوجانبه ایجاد کرد. این توافق، که توسط مسعود پزشکیان و ولادیمیر پوتین امضا شد، به گفته پوتین، «شتابی تازه» به همکاری‌ها بخشید و پزشکیان آن را «عصر جدیدی» در روابط دو کشور توصیف کرد.
برخلاف توافق‌های مشابه روسیه با چین یا کره شمالی، این سند شامل بند دفاع متقابل نیست، اما تأکید دارد که در صورت حمله به یکی از طرفین، دیگری نباید به متجاوز کمک کند. این توافق در آستانه تحلیف دونالد ترامپ، که سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تری علیه ایران وعده داده بود، امضا شد و نشان‌دهنده تلاش دو کشور برای تقویت جبهه‌ای مشترک در برابر فشارهای غرب است.
۲. موضع محتاطانه در بحران‌های منطقه‌ای
با وجود تقویت روابط، موضع روسیه در جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل (ژوئن ۲۰۲۵) بحث‌برانگیز بود. روسیه به حمایت سیاسی لفظی از ایران بسنده کرد و هیچ اقدام عملی یا نظامی برای حمایت از تهران انجام نداد، حتی زمانی که تأسیسات هسته‌ای ایران هدف حمله قرار گرفت.
این رویکرد، که تحلیلگران آن را «محتاطانه و عمل‌گرایانه» توصیف کرده‌اند، پرسش‌هایی درباره عمق تعهد روسیه به ایران ایجاد کرد. برخی معتقدند که مسکو، به دلیل روابط پیچیده‌اش با اسرائیل و نیاز به حفظ تعادل در خاورمیانه، از ورود مستقیم به این درگیری خودداری کرد.
۳. همکاری‌های اقتصادی و نظامی
روابط اقتصادی ایران و روسیه در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است. توافق‌نامه تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (امضا در ۲۰۲۳) و پروژه‌های مشترک در حوزه انرژی، مانند صادرات گاز روسیه به ایران از طریق باکو، از جمله دستاوردهای این همکاری‌هاست. در حوزه نظامی، رزمایش‌های مشترک مانند «کاسارکس ۲۰۲۵» در دریای خزر نشان‌دهنده تقویت پیوندهای دفاعی است. با این حال، گزارش‌هایی از امتناع روسیه از فروش هواپیماهای سوخو-۳۵ به ایران، به دلیل ملاحظات دیپلماتیک، نشان می‌دهد که مسکو همچنان در برخی زمینه‌ها محتاط عمل می‌کند.
۴. نقش در مسائل هسته‌ای
روسیه از حق ایران برای غنی‌سازی اورانیوم حمایت کرده و در گفت‌وگوهای اخیر بین پوتین و پزشکیان، بر این موضوع تأکید شده است. همچنین، دو کشور در پایان قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (اکتبر ۲۰۲۵) به‌طور مشترک به شورای امنیت هشدار دادند تا از اقدامات تحمیلی علیه ایران خودداری کند. این موضع نشان‌دهنده همسویی استراتژیک دو کشور در برابر فشارهای غربی است.
عوامل مؤثر بر موضع روسیه
- تحریم‌های غربی: هر دو کشور تحت تحریم‌های گسترده غرب قرار دارند، که آن‌ها را به شرکای اقتصادی و سیاسی طبیعی تبدیل کرده است.
- جنگ اوکراین: حمایت ایران از روسیه در این جنگ، روابط را تقویت کرده، اما وابستگی مسکو به تهران در حوزه نظامی، آن را محتاط‌تر کرده است.
- منافع منطقه‌ای: روابط روسیه با اسرائیل و کشورهای عربی، گاهی با منافع ایران در تضاد است، که موضع محتاطانه مسکو را توضیح می‌دهد.
- بازگشت ترامپ: احتمال توافق بین روسیه و آمریکا بر سر اوکراین و سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تر ترامپ علیه ایران، می‌تواند روابط تهران-مسکو را تحت تأثیر قرار دهد.
روابط ایران و روسیه در حوزه‌های مختلف
| حوزه همکاری | وضعیت کنونی | چالش‌ها | چشم‌انداز آینده |
| دفاعی | رزمایش‌های مشترک، همکاری تسلیحاتی | امتناع از فروش برخی تسلیحات (سوخو-۳۵) | تقویت همکاری‌های نظامی با احتیاط |
| اقتصادی | تجارت آزاد با اوراسیا، پروژه‌های انرژی | رقابت در بازار نفت، تحریم‌ها | گسترش تجارت و پروژه‌های زیرساختی |
| سیاسی | حمایت از غنی‌سازی، توافق ۲۰ ساله | موضع محتاطانه در بحران‌های منطقه‌ای | همکاری در بریکس و سازمان‌های بین‌المللی |
| فرهنگی و فناوری | همکاری‌های محدود، تبادلات علمی | کمبود سرمایه‌گذاری مشترک | گسترش تبادلات با اجرای توافق ۲۰ ساله |
سؤالات رایج درباره موضع روسیه در قبال ایران
۱. آیا روسیه متحد واقعی ایران است؟
روسیه شریک استراتژیک ایران است، اما منافع ملی خود را در اولویت قرار می‌دهد. موضع محتاطانه مسکو در جنگ ۱۲ روزه نشان داد که این همکاری‌ها گاهی مشروط به ملاحظات دیپلماتیک است.
۲. توافق ۲۰ ساله چه تأثیری بر روابط دو کشور دارد؟
این توافق، چارچوبی برای گسترش همکاری‌ها در حوزه‌های مختلف فراهم کرده و می‌تواند روابط را به سطحی پایدارتر برساند، اما موفقیت آن به اجرای عملی بندها بستگی دارد.
۳. چرا روسیه در جنگ ایران و اسرائیل بی‌طرف ماند؟
روسیه به دلیل روابط خود با اسرائیل، نیاز به حفظ تعادل در خاورمیانه و تمرکز بر جنگ اوکراین، از حمایت نظامی از ایران خودداری کرد. این رویکرد عمل‌گرایانه، بخشی از استراتژی کلان مسکو است.
۴. آیا روابط اقتصادی ایران و روسیه پایدار است؟
با وجود رشد تجارت و پروژه‌های مشترک، رقابت در بازار نفت و تأثیر تحریم‌ها چالش‌هایی ایجاد کرده است. با این حال، توافق تجارت آزاد با اوراسیا و پروژه‌های انرژی نویدبخش هستند.
روابط ایران و روسیه: رقص تاکتیکی بر صفحه اوراسیا
تصور کنید روابط ایران و روسیه مانند یک بازی شطرنج است که هر حرکت با دقت و استراتژی انجام می‌شود. ایران و روسیه، مانند دو بازیکن ماهر، مهره‌های خود (دفاع، اقتصاد، دیپلماسی) را با احتیاط جابه‌جا می‌کنند، اما هر یک اهداف خاص خود را دنبال می‌کنند. توافق ۲۰ ساله مانند یک حرکت «رخ» است که موقعیت دو کشور را تقویت می‌کند، اما موضع محتاطانه روسیه در بحران‌ها مانند یک «فیل» است که با زاویه‌ای غیرمنتظره حرکت می‌کند. برای عملی کردن این دیدگاه، می‌توانید یک «نقشه شطرنج روابط» ترسیم کنید و هر حوزه همکاری (مانند انرژی یا دفاع) را به‌عنوان یک مهره در نظر بگیرید. این تمرین به شما کمک می‌کند تا پیچیدگی‌های این رابطه را بهتر درک کنید.
نتیجه‌گیری
موضع روسیه در قبال ایران در سال ۱۴۰۴ ترکیبی از همکاری استراتژیک و احتیاط عمل‌گرایانه است. توافق ۲۰ ساله، رزمایش‌های مشترک، و حمایت از برنامه هسته‌ای ایران نشان‌دهنده تقویت روابط است، اما موضع محتاطانه مسکو در بحران‌هایی مانند جنگ ۱۲ روزه، پرسش‌هایی درباره عمق این همکاری‌ها ایجاد کرده است. این رابطه، اگرچه قوی، اما با چالش‌هایی مانند رقابت در بازار نفت و ملاحظات دیپلماتیک مواجه است. با الهام از دیدگاه شطرنج ژئوپلیتیکی، ایران و روسیه می‌توانند با حرکات هوشمندانه‌تر، این همکاری را به سطحی پایدارتر و متقابلاً سودمند برسانند. آینده این رابطه به عوامل متعددی، از جمله سیاست‌های جهانی و تحولات منطقه‌ای، بستگی دارد، اما پتانسیل آن برای تغییر معادلات ژئوپلیتیکی غیرقابل‌انکار است.
